W ostatnich latach widzimy znaczne zmiany związane z postrzeganiem oraz ochrona sygnalistów. Jest to odpowiedź na rosnące wymagania międzynarodowych korporacji w Polsce jak również przepisów wprowadzanych w Unii Europejskiej. Wzrastają również wewnętrzne potrzeby w zakresie zwiększenia przejrzystości i uczciwości w życiu publicznym i korporacyjnym. Polska, jak również inne kraje europejskie wprowadza regulacje mające na celu ochronę osób, które zgłaszają naruszenia prawa czyli tzw. sygnalistów. Jak chroniono sygnalistów przez 2019 rokiem? Jaki jest stan obecny regulacji dotyczących sygnalistów? Jak dyrektywa EU 2019/1937 wpłynie na ochronę sygnalistów?
Pierwsze kroki: Sytuacja przed 2019 rokiem
Działalność sygnalistów, czyli osób zgłaszających nieprawidłowości w organizacjach, sięga starożytności. W Atenach już w V wieku p.n.e. praktykowano informowanie władz o przestępstwach, co nie było jeszcze formalnie uregulowane. Z czasem osoby te zyskały miano sykofantów i zaczęły profesjonalnie zajmować się zgłaszaniem nadużyć, czerpiąc z tego korzyści finansowe. W średniowieczu wzmocniono walkę z korupcją poprzez instytucję qui tam, która umożliwiała osobom zgłaszającym nadużycia czerpanie zysków z konfiskat. Systematyzacja roli sygnalistów w USA nastąpiła w VII wieku, a pierwszą formalną ochronę wprowadzono w 1778 roku, kiedy to Kongres Kontynentalny uchwalił pierwszą ustawę o ochronie sygnalistów. Rozwój tej ochrony podkreślił uchwalony w 1863 roku „False Claim Act”, pozwalający sygnalistom na otrzymywanie części środków odzyskanych przez rząd.
Przed wprowadzeniem dyrektywy UE w 2019 roku, ochrona sygnalistów w Polsce była fragmentaryczna i nie zapewniana na odpowiednim poziomie. Osoby decydujące się na zgłoszenie nieprawidłowości często spotykały się z reperkusjami w miejscu pracy, włączając w to zwolnienia, zastraszanie czy ostracyzm społeczny. Ochrona, jeśli już była dostępna, opierała się głównie na ogólnych przepisach prawa pracy oraz przepisach dotyczących zwalczania korupcji.
Dyrektywa UE 2019/1937 i jej wpływ
Wprowadzenie przez Unię Europejską dyrektywy 2019/1937 stanowiło punkt zwrotny. Dyrektywa ta wymaga od państw członkowskich zapewnienia skutecznych, poufnych kanałów zgłaszania oraz szeroką ochronę przed odwetem dla sygnalistów. Polska, mając obowiązek dostosowania krajowego prawodawstwa do wymogów dyrektywy, stanęła przed wyzwaniem stworzenia systemu, który skutecznie chroniłby sygnalistów w różnych sektorach. Dyrektywa unijna 2019/1937, która nakłada konkretne obowiązki na organizacje w zakresie ochrony sygnalistów i zapewnienia im bezpieczeństwa podczas zgłaszania nieprawidłowości.
Polskie regulacje – stan obecny
W odpowiedzi na dyrektywę, polski rząd zaczął prace nad ustawą o ochronie sygnalistów. Prace te, mimo początkowych opóźnień, mają na celu stworzenie przejrzystego i funkcjonalnego systemu ochrony. Regulacje, które weszły w życie 2 kwietnia 2024 roku zakładają między innymi:
- Utworzenie niezależnych i bezpiecznych kanałów zgłaszania zarówno w sektorze publicznym, jak i prywatnym.
- Zapewnienie anonimowości sygnalistów, jeśli sobie tego życzą.
- Ochronę prawną przed odwetem, w tym odszkodowania za niesłuszne traktowanie wynikające ze zgłoszenia.
- Szerokie szkolenia dla pracowników na temat praw sygnalistów i procedur zgłaszania.
Projekt przewiduje, że sygnalista, który spotkał się z reakcjami odwetowymi, będzie miał możliwość ubiegania się o odszkodowanie lub zadośćuczynienie. Anonimowość sygnalisty zostanie zachowana. Ustawa nie nakłada obowiązku zgłaszania naruszeń. Każdy sygnalista może samodzielnie zdecydować, czy chce zgłosić naruszenie, a w przypadku podjęcia takiej decyzji, będzie miał zapewnioną ochronę.
Po wprowadzeniu ustawy, sygnaliści, którzy doświadczą odwetowych działań ze strony pracodawcy, będą uprawnieni do ubiegania się o odszkodowanie. Minimalna kwota takiego odszkodowania będzie równa co najmniej średniemu miesięcznemu wynagrodzeniu w narodowej gospodarce z poprzedniego roku, co obecnie wynosi 7155,48 zł.
Przyszłość ochrony sygnalistów
Choć pełne wdrożenie ustawy o ochronie sygnalistów w Polsce wciąż jest procesem trwającym, można oczekiwać, że w najbliższych latach prawa te będą kontynuować swoją ewolucję. W miarę jak społeczeństwo i organizacje coraz bardziej doceniają wartość transparentności i odpowiedzialności, rola i ochrona sygnalistów stają się coraz ważniejsze.
Wdrażając przepisy o ochronie sygnalistów z dyrektywy unijnej, kluczowe jest skuteczne zarządzanie zgłoszeniami. We współpracy z naszą kancelarią, Twoja organizacja może prawidłowo dostosować się do tych regulacji. Przygotujemy dla Ciebie niezbędną dokumentację, przeszkolimy pracowników i pomożemy w implementacji kanału zgłoszeń. Dzięki naszemu doświadczeniu i sprawdzonym rozwiązaniom, które już z powodzeniem zaimplementowano w dziesiątkach organizacji na całym świecie, zapewnisz swojej firmie nie tylko zgodność z prawem, ale także wzmocnisz kulturę organizacyjną promującą przejrzystość i bezpieczeństwo.